..تا بخوانند!

نزديك به پنجاه سال پيش گروهي از كارشناسان زبده آموزش در كشورمان استفاده از نوع خط كتابهاي درسي را از سرگرداني نسبي زمان خود نجات دادند . براي تعيين تكليف اين موضوع بخصوص در كتابهاي درسي ابتدايي روش ابتكاري و مبتني بر تجربه و جالبي به كار گرفتند. صورت مسأله اين بود كه از نظر مردم كدام خط خواناتر است ، تا همان الگويي براي حروفچيني كتابهاي درسي و آموزش ابتدايي رسمي ، بشود. براي يافتن جواب به اين سؤال تكيه بر روشهاي آماري و همه پرسي به جايي نمي رسيد ، از اين رو اين سؤال را پيش روي اداره پست آن زمان گذاشتند ، كه مردم براي درج اطلاعات روي پاكت نشاني خود و گيرنده از چه خطي بيشتر استفاده مي كنند . توجه كنيد كه هر كس محتويات نامه اش را به هر خط ، سبك و سياقي ممكن است بنويسد ، ولي روي پاكت كه احتمال خواندن آن توسط هر كس با هر ميزان سوادي است ، را با خطي مي نويسند كه خواندن آن ساده تر و امكان خطا در آن كمتر باشد ، زيرا مي خواهند مطمئن باشندكه نامه در درجه اول به مقصد و به دست گيرنده برسد . براساس پاسخ اداره پست روشن شد كه عموم مردم روي پاكتهاي پستي خود را به هر حال با نوعي از خط نسخ مي نويسند . و همين مبنايي شد براي اينكه قلم يا فونت هاي موجود در حروفچيني كتابهاي درسي كه براساس خط نسخ طراحي شده بودند مقبوليت كلي پيدا كند هر چند سالها بعد انواع فونتهاي اصلاح شده اي نيز براي امر آموزش و سواد آموزي به آنها اضافه شد . البته اين موضوع را مي شد از نوشته هاي ضروري ديگر مردم نيز استنباط كرد . مثلاً متون ديني و ادعيه چه به صورت كتاب يا كتيبه در اماكن مربوطه ، كه خواندن دُرست و بدون غلط آن اهميت زيادي دارد نيز عموماً با نوعي از انواع خط نسخ نوشته مي شد و مي شود.

بعيد نيست كه يكي از دل مشغولي هاي گوتمبرگ نيز در انتخاب خط و نهايتا طراحي فونت اولين كتاب چاپي خود همين بوده است: او مي بايست قلمي طراحي مي كرد كه علاوه بر زيبايي خواندن آن براي عموم مردم آسان و روان باشد. البته صورت مسأله اصلي گوتنبرگ تكثير متون بود و انتشار آن به صورت كتاب ارزان و زيبا .متوني كه تا پيش از وي در كتابخانه هاي مجلل و با شكوه سلطنتي و اشراف و گاه در معابد و نيايشگاهها محبوس بود و جز جمعي دانشمندان كه به آن مراكز نزديك بودند كسي به آنها دسترسي نداشت. اگر متني اعم از ديني، علمي، تاريخي و يا ادبي تهيه مي شد به صورت يك يا دو نسخه دستنويس بود. به علت دشواري تهيه و نادربودن آنها گاه بسياري هنرها ،كه از جمله خوشنويسي و نقاشي بود، براي تجليل و احترام به آن در آراستن و زيباسازي آنها به كار گرفته مي شد. صنعت چاپي كه با گوتنبرگ پا به عرصه وجود گذاشت، كتاب و متون را از قفس طلائيش آزاد كرد و آنرا در كوچه و خيابان و در دسترس همه مردم قرار داد.

پيش فرض وجودي و اوليه صنعت چاپ انتخاب يك خط بود. خطي كه براي مردم آشنا باشد و آنرا به راحتي بخوانند، خطي كه در چارچوب الفبا و خوانا بودن جذاب و زيبا باشد. پس از آن مفردات يا كاراكترهاي اين خط بايد به نحوي يكسان طراحي و صدها قطعه مشابه از روي آن ساخته مي شد. اين مجموعه يكسان كاراكترها كه الفباي كاملي را تشكيل مي دادند حروف نمونه، تيپ يا تايپ نام گرفتند كه به آن فونت نيز اطلاق مي شود و ما در فارسي به عنوان قلم حروفچيني نيز از آن ياد مي كنيم. ساخت فونت يا تايپ، امكان چاپ را فراهم ساخت و سرآغاز طراحي فونت، تايپوگرافي و سرانجام بر اثر گسترش و آميزش با ساير شاخه هاي هنرهاي تجسمي منجر به پيدايش هنر و حرفه طراحي گرافيك در جهان امروز شد.

برگرديم به موضوع اول. انتخاب قطعي حروف براي كتابهاي درسي در حقيقت انتخاب خط نبود بلكه موضوع انتخاب و استفاده از تايپ خوانايي بود كه آموزش را آسان تر كند. استعلام گرفتن از اداره پست آن زمان كسب توجيه و مجوز منطقي بود براي اين انتخاب. هر چند در آن زمان تعداد فونت هاي خوانا و مناسب در ايران به تعداد انگشتان يك دست هم نمي رسيد و ناچاراً يكي از فونتهايي كه بيشتر در روزنامه هاي وقت استفاده مي شد به كار رفت. عده اي از مدافعان خط سنتي نستعليق براي تحقير و بي ارزش جلوه دادن قلم ياد مي كردند و امروز هم گاه اين عنوان « خط روزنامه اي » جديد از آن با نام بدون توجه به بار ارزشي قديمي آن به كار مي رود . هر چند كه مي دانيم وجود و گسترش روزنامه ، نشريه و كتاب با جلد مقوايي و ارزان در جامعه نشانه ايست از شكوفايي و گسترش فرهنگ و ادب در سطح وسيع جامعه و طراحان گرافيك دقيقاً در چنين دوراني است كه مي توانند بهترين آثار خود را به نمايش بگذارند.

طراحي يك خط به صورت حروف تيپ شده يا تايپ كار بسيار دشوار ، پيچيده و گسترده اي است. فونتي را كه ما امروز استفاده مي كنيم تقريباً حاضر و آماده به ما داده اند. امروز خوشبختانه بيش از انگشتان دو دست فونت خوانا و مناسب فارسي وجود دارد هر چند تعداد كمي از آنها از اصل ، كار طراحان فونت فارسي است. ما طراح پيگير و متخصص و با تجربه فونت فارسي نداريم، و اگر اينجا و آنجا كاري انجام شده از سر عشق و به صورت آماتوري و غير پيگير است. ولي در هر حال اگر حساسيتها و ملاحظات بيشمار گرافيكي كه در طراحي يك فونت در نظر گرفته شده است را مي دانستيم، به آساني آنها را دگرگون و مسخ نمي كرديم، كاري كه در متنهاي مهم اطلاع رساني و حتي كتاب نيز گاه به چشم مي خورد، كشيدگيهاي بي جهت در آن وارد نمي كرديم، به فواصل و كرسي اصلي فونت توجه مي كرديم و با توجه به موضوع و متن آنرا انتخاب مي كرديم و بسيار نكات ديگر را رعايت مي كرديم.

ولي خوشبختانه امروز بسياري از طراحان گرافيك كمبودها را مي دانند و در حال جستجو و تلاشند تا فونتهاي فارسي متنوعي طراحي شود. مي دانيم قلمي كه براي داستانهاي كودكان استفاده مي شود بايد با قلم متن علمي دانشگاهي تفاوت كند، كتاب مرجع و قطور بايد فونت مناسب خود را بيابد و با يك رمان تاريخي فرق كند. مي دانيم كه فونتي كه براي بسياري از قبوض، پرسشنامه ها يا اسناد بانكي بكار مي رود مناسب نيست. مي دانيم فونت فارسي لازم براي استفاده در كامپيوتر و اينترنت نداريم و بايد براي آنها كار كرد. مي دانيم لازمه داشتن يك قلم، و فقط يك قلم خوب اينست كه تمام آن به صورت يك خانواده كامل سياه، نازك و مورب در دست باشد،كه نداريم. مي دانيم بسياري از فونتها بخاطر ظرافت زياد براي چاپ روزنامه و بعضي كاغذها مناسب نيست و بايد كاري براي آن نيز كرد. حتي مي دانيم و مي توانيم فونتي با خصوصيات خط نستعليق داشته باشيم ولي اين بار ديگر جايگاه درست آنرا مي شناسيم، فونتي را كه براي تابلوهاي بزرگ در خيابانها استفاده مي كنيم ديگر كمتر همان فونت تيتر و عنوان مجله و كتاب است. امروز حداقل با يكديگر درباره اين موضوع براي اولين بار به صورت گسترده بحث مي كنيم. ومي دانيم دانستن كمبودها و كاستي ها قدم اول است براي رفع آنها.

طراحي گرافيك كه طراحي فونت يكي از مهمترين اركان و نيازهاي آن است، از داشته است. طراحي « دمكراتيك » روز نخست براي مردم بوده است و خصلتي گرافيك عمدتاً در خدمت نشر زيبا و ارزان بوده است، نشر زيبا، سهل و روان دانش و فرهنگ. طراحي گرافيكي كه ما را به گوشه هاي تاريك و نامفهوم و و غم انگيز كهني است كه « طلايي » مناسب براي خاصّان مي برد، يادآور دوران دانش در انحصار نخبگان بود. تمام حُسن و زيبايي آثار موفق طراحي گرافيك، شيريني، سهل و روان بودن آن براي عموم مردم است. فونت و طراحي فونت در واقع يكي از حساسترين نقاط در اين رشته است و مي تواند اين خصوصيت را در گرافيك. بهتر به نمايش در آورد، تا همه را به شوق بياورد ، تا نگاه كنند ... تا بخوانند.

مسعود سپهر مرداد 86