به نام خدا

تاپوگرافی معاصر فارسی چالش و محدودیتها

نخست: در زبان فارسي نگارش با الفباي عربي انجام مي شود. استفاده از اين الفبا با تغييراتي جزئي كم و بيش شبيه به استفاده از الفباي لاتين يا رُمي در بسياري از زبانهاي اروپائي است ...

دو ملاحظه ي ريشه اي نشانگر تفاوت اصلي و منحصر به فرد تايپوگرافي فارسي نسبت به زبانهاي ديگري كه از اين الفبا استفاده مي كنند است:

اول به كار گرفتن بيشتر يا كمترِ ،بعضي از مفردات، آواها، و نقطه گذاري يا مكثهاي هاي خاص در زبان و كلام فارسي است.

دوم برداشت ها و اَشكال فرهنگي از قبيل: ادبيات فارسي و نوع بيان هاي تصويري در هنر ايراني.

... ملاحظات ديگري از نوع ويژگي هاي جغرافياي طبيعي و نيز جغرافياي انساني يا شرايط مردم شناسانه ايرانيان نيز مي تواند در شكل گيري سبك هاي تايپوگرافي فارسي تا حدي تاثير گذار بوده باشد.

زبان ها و گويشهاي ديگري نيز بين مردم ايران وجود دارد، از قبيل تركي ايراني يا آذري، ارمني، زرتشتي و كردي. مي دانيم كه حداقل دو تاي آن ها به صورت جاري از الفباي غير عربي براي نوشتن استفاده مي كنند. ولي در مجموع هيچ يك از آن ها تا كنون سبكي قابل توجه تايپوگرافي به معني امروزي از خود نشان نداده اند. بهرحال عموم آن مجموعه اي را كه در دهه هاي اخير مشاهده مي كنيم بايد تايپوگرافي فارسي خواند، و براي رسيدن به تايپوگرافي ايراني همچنان بايد در انتظار آثار به زبان يا گويشهاي ديگر ايراني بود.

تايپو گرافي: هر كجا طراحي گرافيك با متني كه به صورت مكانيكي يا الكترونيكي تايپ يا ماشين شده همراه باشد، خواه ناخواه با طراحي تايپوگرافي سر و كار داريم. يك كتاب مرجع، قبض برق، مطبوعات، نوشته هاي انواع تابلوهاي شهري، اعم از چاپي يا الكترونيك و نيز البته پوستر و غيره همگي نياز به طراحي تايپو گرافي دارند.

تايپو گرافي هميشه با زبان، كلمات و مفاهيم مشترك بين مردم يك جامعه سر و كار دارد. با اين نگاه متوجه مي شويم كه هميشه نوعي احترام آميخته با عشق نسبت به مردم در نهادِ كارِ تايپو گرافي نهفته است. نوعي علاقه و گرايش باطني به دموس كراسيا يا، دموكراسي = مردم + حكومت. هدف آخر طراح تايپو گرافي اين است كه به كمك تايپ يا قلم و تصوير نه فقط خواندن را آسان كند، بلكه معنا را به صورتي نو و خلاقانه القا نمايد، كاري كند كه مردم به خواندن و فهميدن موضوع با شوق و علاقه جذب شوند. طراحي تايپو گرافي در بهترين شكل خود از معناي مورد نظر اوليه سفارش دهنده فراتر مي رود و هميشه چيزي زيباتر به آن مي افزايد.

ابزار و زمينه هاي مورد توجه تايپو گرافيك:
- متن و تصوير
- انواع قلم هاي ماشيني براي نگارش با شكل هاي مختلف حروف
- انواع سبك ها و خانواده ها براي قلم
- نوع طراحي فاصله بين حروف و خط ها
- نوع طراحي خطوط كشيده بين حروف در كلمات و تراز كردن سطرها
- اجزاي غير الفبايي قلم مثل علائم نقطه گذاري و شماره ها
- تعيين و طراحي اندازه هاي مختلف براي قلم، ستون ها، حاشيه ها
- تركيب بندي رنگ و شكل براي قلم و تصاوير
- كمبودهاي قلم هاي مورد استفاده عربي و فارسي

نبودن چهار عامل يا ابزار اصلي در قلم هاي عربي و فارسي، كمبود و محدوديتي خاص به طراحي تايپو گرافي آن ها تحميل كرده است، كه مهمترين آنها به قرار زيرند:

- نا كافي بودن قلم هاي مناسبي كه به طور خاص براي منظورها و كاربردهاي مختلف طراحي شده باشند.
- كمبود شديد سبك ها و خانواده ي كامل از يك قلم.
- نا مناسب بودن ابزار و اجزاي فاصله گذاري بين حروف در يك كلمه، جمله و سطر. حال آنكه اين اجزا براي قلمهاي لاتين غالباً داراي طراحي بسيار مناسب و خوبي هستند.
- نا مناسب بودن شيوه ي كشيده گذاري بين حروف متصل در كلمات.

خط كشيده براي تراز كردن سطر در حروفچيني فارسي مفيد است ولي براي زبان عربي بسيار ضروري است. در حال حاضر كشيده ي قلمها، نيازهاي حروفچيني عربي را هم به خوبي پاسخگو نيست.

شيوه و طراحي كشيده گذاري در قلم ها براي زبان فارسي آنقدر ضعف دارد كه در حروفچيني كتاب هاي رسمي آموزشي از سطح دبستان تا دبيرستان ، مدتها است كه به طور كلي كنار گذاشته شده است. و زيرا باعث كندي و اختلال در خواندن مي شود، و در آنها به جاي كشيده فقط از فاصله گذاري بين كلمات استفاده مي شود. اين كار در واقع پذيرفتن يك عيب نسبتاً كوچك براي جلوگيري از ورود نقصي به مراتب بزرگتر است، و تقريباً هرجا به شيوه ي حروفچيني يا تايپوگرافي متون فارسي،با جديت نگاه شود از كشيده گذاري به صورت فعلي تا حد ممكن پرهيز مي شود.

در طراحي تايپو گرافي نمايشي و در اندازه هاي بزرگ مثل تيتر نويسي و عموم اطلاع رساني ها، نيز محدوديت هاي زيادي در انتخاب قلم براي طراحان وجود دارد ، كه بيشتر به علت ترسيم يا باز طراحي هاي نا مناسب از يك قلم است. اين موضوع تقريباً يك عارضه شناخته شده در تمام كشورهايي است كه از قلم هاي پايه عربي استفاده مي كنند. بنابر اين كارهاي بنيادين و عقب افتاده زيادي براي طراحان تايپوگرافي كه در اين مناطق جهان زندگي مي كنند، هنوز به جامانده است.

ابداع و خلاقيت براي جبران كمبودها:
از چندين دهه ي گذشته تا كنون، طراحان گرافيك ايراني كه انگيزه هاي قوي براي ايجاد طرح هاي بديع داشتند، پس از روبرو شدن با كمبودها و محدوديت هاي قلم هاي فارسي بيشتر توان حرفه اي و شور و شوق خود را متوجه بخش تايپو گرافي نمايشي و تيتر نويسي كردند. نظير آثار گاه بسيار بديعي كه روي جلد كتابها، بسته بنديها و پوسترها ملاحظه مي كنيم، هر چند تعداد قابل توجهي از آن ها آميخته ايست از خطاطي و تايپوگرافي...
باعث تعجب است كه علي رغم كمبودهاي بسيار در لوازم مورد نياز تايپوگرافي فارسي ، كوشش هاي فراوان و گاه تا حدنبوغ آساي طراحان گرافيك نسل هاي گذشته نظير استاد مرتضي مميز كه آثاري قابل توجه در سطح جهاني از خود به جا گذاشته است، باعث الهام و ايجاد انگيزه در بسياري از طراحان گرافيك بعدي تا كنون شده است، و امروز تعداد قابل توجهي از طراحان با همين جعبه ابزار پر نقص قلم هاي فارسي توانمندي هاي نهفته در امكانات تايپوگرافي در زبان خود را به نمايش در مي آورند. ولي براي رفع واقعي كمبودها هنوز بايد كوششهاي زيادي انجام گيرد.

تلقي و برخوردهاي خاص طراحان ايراني به تايپوگرافي :
- به كارگيري گسترده و بديع از حروف برگردان يا لتراست و حروف شابلوني.
- طراحي كلمات براي تيترها با اجراي گرافيك به سبك قلم هاي ماشيني، با اميد به آن كه يك كلمه يا تيتر روزي تبديل به يك قلم كامل شوند.
- دستنويسي آزاد، انواع خطاطي و خوشنويسي و نيز خوشنويسي سنتي با تغييرات گرافيكي و ماهرانه طراح.
- ايجاد طرح هاي نوشتاري يا شبيه تايپوگرافي جديد با استفاده از اجزا و مفردات حروف قلم هاي موجود و ايجاد نوعي تايپو گرافي آبستره يا انتزاعي.
- آميختن يك يا چند روش متفاوت از نوع بالا در يك تركيب بندي واحد.
- تعدادي كم طراحي و تركيبندي كاملاً خالص و ساده و البته خلاق تايپوگرافي با استفاده از همان قلم هاي موجود و بدون دخل و تصرف در قلم.
- آميختن يك يا چند روش متفاوت از نوع بالا در يك تركيب بندي واحد.

و امروز:
فن آوري الكترونيك در چند سال گذشته گامهاي بزرگي در زمينه اجرا و مهندسي قلم ها و طراحي حروف و قلم هاي ديجيتال برداشته است. از جمله مهمترين آن ها براي ما اينست كه يك قلم را مي توان در صدها بلكه چند هزار جز طراحي و تعريف نمود و با همان صفحه كليد معمول ا مروزي آنها را مي توان كنار هم چيد. اين امكان براي زبان هايي كه الفباي پايه ي آن ها عربي است بسيار سودمند است و شايد بيش از زبان هاي لاتين كاربرد ريشه اي داشته باشد . علائم آوايي، خطوط كشيده ي مناسب خط و زبان فارسي و صدها شكل مختلف تركيبي دو يا چند حرف و نيز توجه به گويشهاي مختلف بومي ما، اكنون در يك قلم واحد قابل پيش بيني و طراحي است. همه اينها خوراك اصلي تايپوگرافي فارسي آينده و فراگير ايران خواهند بود. مسلماً طراحان گرافيك ايراني مي توانند سهم خلاقانه ي زيادي در اين امر داشته باشند. و نتيجه ي اين كوششها مورد استفاده ي همه ي اقوامي خواهد بود كه با اين نوع الفبا در اين منطقه ي عالم سروكار دارند.
ايجاد قلم هايي با خصوصيات الفبايي دوگانه مثل طراحي قلم عربي يا فارسي شبيه لاتين، يا لاتين شبيه به فارسي همگي كارهاي تجربي زيبائيست و اكنون امكان پذير است، ولي رسيدن به نيازهاي پايه اي تايپو گرافي فارسي با وضع فعلي و در حال حاضر ضروري تر به نظر مي رسد.

ارديبهشت 1388 (سخنراني دانشگاه هنر- تهران)